Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς ( Μέρος 1ο)

17 Νοέ Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς ( Μέρος 1ο)

Η Εφαρμοσμένη Ανάλυση της Συμπεριφοράς «είναι η επιστήμη κατά την οποία η προσέγγιση που ακολουθείται απορρέει από τις αρχές της ανάλυσης της συμπεριφοράς, εφαρμόζεται συστηματικά και με στόχο τη βελτίωση της κοινωνικά σημαντικής συμπεριφοράς σε μεγάλο βαθμό και, επιπλέον, καταδεικνύει με πειραματική αξιοπιστία ότι η βελτίωση της συμπεριφοράς οφείλεται στην προσέγγιση που χρησιμοποιήθηκε»

H Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς πληροί τα ακόλουθα κριτήρια:

1. Εφαρμοσμένη.

Οι υπό διαμόρφωση συμπεριφορές πρέπει να έχουν σημασία για τη ζωή και τη λειτουργικότητα του παιδιού και του εφήβου και να συνάδουν με την πορεία της φυσιολογικής ανάπτυξης.

Παράδειγμα: Για ένα παιδί προσχολικής ηλικίας που δυσκολεύεται με θέματα αυτονομίας και αυτοεξυπηρέτησης (π.χ. να ντυθεί και να φάει μόνο του), ο στόχος θα μπορούσε να είναι η αύξηση συμπεριφορών και δεξιοτήτων σε αυτούς τους τομείς, ώστε να μπορέσει να συμβαδίσει με τους αναπτυξιακούς στόχους του σταδίου που διανύει.

 

2. Συμπεριφορική.

Στόχος της παρέμβασης είναι η αλλαγή της συμπεριφοράς. Η συμπεριφορά προς τροποποίηση ορίζεται με σαφήνεια, ώστε να μπορούν να μετρηθούν οι αλλαγές προς την επιθυμητή κατεύθυνση.

Παράδειγμα: Συμπεριφορές-στόχοι για το παραπάνω παιδί θα μπορούσε να είναι το να δένει μόνο του τα κορδόνια του, να ντύνεται μόνο του, να κάνει μπάνιο μόνο του κ.ο.κ.

3. Αναλυτική.

Στόχος της παρέμβασης είναι η ανάλυση της σχέσης μεταξύ ανεξάρτητης και εξαρτημένης μεταβλητής. Η εξαρτημένη μεταβλητή είναι η υπό μελέτη συμπεριφορά και η ανεξάρτητη μεταβλητή είναι οι παράγοντες που ελέγχουμε με σκοπό την τροποποίησή της.

Παράδειγμα: η ανεξάρτητη μεταβλητή θα μπορούσε να είναι αλλαγές στη συμπεριφορά των γονέων όσον αφορά τις συμπεριφορές-στόχους ή/και η διδασκαλία νέων δεξιοτήτων που σχετίζονται με αυτές.

4. Τεχνολογική.

Οι χειρισμοί των παραγόντων που αφορούν την παρέμβαση (ανεξάρτητη και εξαρτημένη μεταβλητή) πρέπει να καταγράφονται με ακρίβεια.

Παράδειγμα: Θα μπορούσε μία από τις ανεξάρτητες μεταβλητές να είναι η αλλαγή της στάσης των γονέων, οι οποίοι πριν από την παρέμβαση έτειναν να «εξυπηρετούν» και να διευκολύνουν το παιδί σε βασικούς τομείς αυτοεξυπηρέτησης (π.χ. του πλένουν τα δόντια). Η τροποποίηση της μεταβλητής αυτής θα μπορούσε να περιλαμβάνει, σε ένα αρχικό στάδιο, να του διδάξουν πώς να πλένει μόνο του τα δόντια του και να το παροτρύνουν να το ξεκινά μόνο του, συστηματικά αρνούμενοι να το κάνουν εκείνοι για λογαριασμό του. 2. Η Ανάλυση της Συμπεριφοράς 2.1. Η Εφαρμοσμένη Ανάλυση της Συμπεριφοράς

5. Εναρμονισμένη με ένα θεωρητικό πλαίσιο.

Η Εφαρμοσμένη Ανάλυση της Συμπεριφοράς βασίζεται στην έρευνα στον τομέα της Πειραματικής Ανάλυσης της Συμπεριφοράς και το θεωρητικό πλαίσιο που απορρέει από αυτή.

6. Αποτελεσματική.

Η παρέμβαση στοχεύει σε αλλαγές στη συμπεριφορά, οι οποίες έχουν σημασία για τη λειτουργικότητα, την υγιή ανάπτυξη και την ευημερία του παιδιού και/ή του περιβάλλοντός του.

7. Γενικευμένη.

Χρειάζεται να διασφαλιστεί ότι αλλαγές που επιτυγχάνονται διατηρούνται σε βάθος χρόνου, σε διαφορετικές συνθήκες, παρουσία διαφορετικών προσώπων και γενικεύονται σε συναφείς συμπεριφορές.

Παράδειγμα: Το παιδί θα πρέπει να μάθει να πλένει τα δόντια του μόνο του και όταν θα κοιμηθεί στο σπίτι των παππούδων∙ επιπλέον, θα μπορούσε να διευρύνει το ρεπερτόριο των σχετικών με την αυτονομία συμπεριφορών, βάζοντας π.χ. τα βρόμικα ρούχα του στα άπλυτα.

H συμπεριφορά προσδιορίζεται μέσα στο πλαίσιο των προγενόμενων και των συνεπειών της και συνοψίζεται στο ακρωνύμιο ABC:

1. Προγενόμενα (Antecedents)
2. Συμπεριφορά (Behaviour)
3. Συνέπειες (Concequences) (Γενά, 2007)

Τα προγενόμενα της συμπεριφοράς

Τα προγενόμενα αποτελούν τις συνθήκες στις οποίες εμφανίζεται μια συμπεριφορά και μπορεί να είναι εξωτερικά (τα άτομα, οι συνθήκες, η δραστηριότητα, ο τόπος) και εσωτερικά (σκέψεις, συναισθήματα). Εξετάζοντας τα προγενόμενα μιας δυσλειτουργικής συμπεριφοράς, εντοπίζουμε κοινά στοιχεία μεταξύ των συνθηκών στις οποίες εμφανίζεται. Με αυτόν τον τρόπο:

• μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις για την αιτιολογία των αρνητικών συμπεριφορών
• μπορούμε να προβλέψουμε την εμφάνιση αρνητικών συμπεριφορών.

Παράδειγμα: Η Α. εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά σε συνθήκες στις οποίες τα άλλα παιδιά επιτυγχάνουν κάτι και/ή η ίδια δυσκολεύεται. Η διαπίστωση αυτή μας επιτρέπει να διατυπώσουμε υποθέσεις για τους παράγοντες που βρίσκονται πίσω από την επιθετική συμπεριφορά της, αλλά και να προβλέψουμε ότι σε παρόμοιες συνθήκες στο μέλλον πιθανώς θα εκδηλώσει αντίστοιχη συμπεριφορά.

Η συμπεριφορά-στόχος

Η δυσλειτουργική συμπεριφορά, προκειμένου να αποτελέσει τη συμπεριφορά-στόχο, πρέπει να γίνει συγκεκριμένη, παρατηρήσιμη και μετρήσιμη.

Παράδειγμα: Η δυσλειτουργική συμπεριφορά που αναφέρουν οι γονείς ή/και ο εκπαιδευτικός μπορεί να είναι: «Είναι πολύ άτακτος». Η συγκεκριμενοποίηση της συγκεκριμένης συμπεριφοράς θα μπορούσε να οδηγήσει στην ακόλουθη περιγραφή της: • Σηκώνεται από τη θέση του κατά τη διάρκεια του μαθήματος τουλάχιστον 2 φορές την ημέρα.

• Πετάει χαρτάκια στους συμμαθητές του και επιδιώκει να τους κάνει να γελάν ε τουλάχιστον σε μία από τις διδακτικές ώρες.
• Αρνείται να ανοίξει το τετράδιό του και να γράψει την ορθογραφία.

 

Οι στόχοι που θέτουμε όσον αφορά τη συμπεριφορά αυτή πρέπει να πληρούν ορισμένα κριτήρια:

• Να είναι συγκεκριμένοι (π.χ. αντί για «να μην είναι τόσο άτακτος», συγκεκριμένος στόχος είναι «να προσπαθήσει να παραμείνει καθιστός κατά τη διάρκεια μίας διδακτικής ώρας»).
• Να είναι πραγματοποιήσιμοι, ρεαλιστικοί και να συνάδουν με τις δυνατότητες του παιδιού. Αν το παιδί αισθάνεται ότι ο στόχος είναι πολύ υψηλός για το ίδιο, είναι πιθανό να μειωθεί το κίνητρό του για προσπάθεια.
• Η επίτευξη των στόχων να εξαρτάται από το παιδί ή/και τους σημαντικούς άλλους στη ζωή του (γονείς, σχολείο).

Τα επακόλουθα της συμπεριφοράς

Τα επακόλουθα της συμπεριφοράς είναι οι αλλαγές που ακολουθούν άμεσα τη δεδομένη συμπεριφορά και επηρεάζουν την πιθανότητα εμφάνισης αυτής της συμπεριφοράς στο μέλλον. Διακρίνουμε τρεις γενικές κατηγορίες επακολούθων:

• Θετικά επακόλουθα: – παροχή θετικού ερεθίσματος: θετική ενίσχυση

– αποφυγή δυσάρεστου ερεθίσματος: αρνητική ενίσχυση

• Αρνητικά επακόλουθα: – παροχή δυσάρεστου ερεθίσματος: θετική τιμωρία

– έλλειψη θετικού ερεθίσματος: αρνητική τιμωρία

• Κανένα επακόλουθο.

Ως ενίσχυση ορίζεται οποιοδήποτε επακόλουθο μιας συμπεριφοράς έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της πιθανότητας εκδήλωσης της συμπεριφοράς αυτής.

Διακρίνεται σε δύο είδη:

1. Θετική ενίσχυση: οποιοδήποτε ευχάριστο επακόλουθο παρέχεται στο άτομο μετά την εκδήλωση της επιθυμητής συμπεριφοράς και αυξάνει τη συχνότητα επανεμφάνισής της.
2. Αρνητική ενίσχυση: απομακρύνονται οι δυσάρεστες συνέπειες μιας συμπεριφοράς, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η συχνότητα επανεμφάνισής της.

Αν μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά επαναλαμβάνεται και εξακολουθεί να υφίσταται χωρίς να μειώνεται η συχνότητα και/ή η διάρκειά της, αυτό σημαίνει ότι τα επακόλουθά της λειτουργούν ως ενίσχυση για το άτομο. Το αντίστροφο ισχύει για την τιμωρία.

Ο χειρισμός των επακολούθων

• Περιλαμβάνει την τροποποίηση της συμπεριφοράς μέσω του ελέγχου των συνεπειών της.
• Εφαρμόζεται σε συνδυασμό με άλλες τεχνικές, στη βάση της διατύπωσης ατομικής περίπτωσης και στο πλαίσιο της δομικής προσέγγισης.
• Είναι σημαντικό να λαμβάνει χώρα στα πλαίσια μιας σχέσης σεβασμού, συνεργασίας και αποδοχής.

Ο χειρισμός των επακολούθων έχει στόχο:

• την απόκτηση θετικών συμπεριφορών
• τη διατήρηση και υποστήριξη θετικών συμπεριφορών
• τη γενίκευση θετικών συμπεριφορών
• τη μείωση αρνητικών συμπεριφορών

Σε επόμενο άρθρο θα αναλυθούν τεχνικές μείωσης των ανεπιθύμητων συμπεριφορών και αύξησης των επιθυμητών, μέσω του κατάλληλου χειρισμού των επακολούθων μιας συμπεριφοράς.

 

Η Ψυχολόγος

Μαυραγάνη Μαρία