18 Οκτ Η διαμόρφωση επιθυμητών συμπεριφορών
Μία από τις μεγαλύτερες ανησυχίες των γονέων είναι η διαχείριση και διαμόρφωση επιθυμητών συμπεριφορών στα παιδιά, καθώς αποτελούν έρεισμα για την μετέπειτα πορεία τους στο ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον. Η συμπεριφορά αλλάζει το περιβάλλον, έχει μια επίδραση ή ένα αποτέλεσμα, αλλάζει τον κόσμο του ατόμου, κι έπειτα αλλάζει κι η ίδια από τις συνέπειες που επιφέρει. Η επίδραση των συνεπειών της συμπεριφοράς δεν εμφανίζεται σε οποιαδήποτε μεμονωμένη δράση, αλλά στην αλλαγή της συχνότητας εμφάνισης παρόμοιων δράσεων.
Η σχέση μεταξύ συμπεριφοράς και στοιχείων του περιβάλλοντος διακρίνεται μόνο όταν μελετάται για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Για τη διαμόρφωση ή τη σταθεροποίηση μιας λειτουργικής τάξης δράσεων υπάρχουν τρία βασικά στοιχεία: η παραλλαγή, η διαφορική αποτελεσματικότητα και η αναπαραγωγή. Για να υπάρχει περιβαλλοντική επιλογή ανάμεσα σε διάφορες μορφές δράσεων, πρέπει: α) να υπάρχουν περισσότερες από μια παραλλαγές, β)ορισμένες από τις παραλλαγές να είναι πιο επιτυχημένες από άλλες και γ) αυτές να επαναλαμβάνονται πιο συχνά από ό,τι οι μη επιτυχημένες (Μέλλον, 2013).
Όταν ένα ερέθισμα ακολουθεί μια δράση και την κάνει να συμβαίνει συχνότερα, η συνέπεια αυτή ονομάζεται ενισχυτικό ερέθισμα ή απλώς ενισχυτής. Ένα ερέθισμα, για να έχει τη λειτουργία της ενίσχυσης πρέπει να παρουσιάζει δύο χαρακτηριστικά: α) πρέπει να παράγεται μια δράση, δηλαδή να είναι συνέπειά της και β) πρέπει να αυξάνει τη συχνότητα των μορφών δράσης που έχουν αυτή τη συνέπεια.
Οι συνέπειες των δράσεων στο παρελθόν έχουν αλλάξει το παιδί- η συμπεριφορά του είναι διαφορετική λόγω παρελθουσών συνεπειών-, αλλά σε μια στιγμή φαίνεται μόνο το αποτέλεσμα των συνεπειών και όχι η αιτιολογική λειτουργία τους. Αν η πιθανότητα εμφάνισης της συμπεριφοράς του παιδιού καθορίζεται από τις συνέπειες τότε με την αλλαγή των συνεπειών αυτών, μπορεί να αλλάξει η πιθανότητα.
Στα παιδιά δεν συμβαίνουν ξαφνικά καινούριες και τέλεια ανεπτυγμένες δράσεις, η τρέχουσα πιθανότητα οποιασδήποτε δράσης εξαρτάται από τις συνέπειες πολλών όμοιων συμπεριφορών μέσα σε μια σχετικά μεγάλη χρονική περίοδο. Η διαμόρφωση μιας επιθυμητής συμπεριφοράς προκύπτει από τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την εγγύτατη προσέγγιση της επιδιωκόμενης συμπεριφοράς. Για να δημιουργηθεί μια δράση, πρέπει πρώτα να ληφθούν υπόψη τα στοιχεία της μορφής της δράσης, το σχέδιο, η θέση, η ένταση και η διάρκειά της. Αμέσως μόλις εκδηλωθεί ένα παράδειγμα της εγγύτατης προσέγγισης, πρέπει να παρουσιαστεί ένα ερέθισμα το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ως ενισχυτής, δηλαδή μπορεί να αυξήσει τη συχνότητα τέτοιων μορφών δράσης.
Οι συνέπειες των δράσεων έχουν μια συστηματική σχέση με στοιχεία του πλαισίου στο οποίο εκδηλώνονται οι δράσεις, καθώς συγκεκριμένες δράσεις παράγουν ενισχυτικά ερεθίσματα μόνο υπό ορισμένες και συγκεκριμένες συνθήκες. Γενικώς, τα παιδιά τείνουν να κάνουν διάφορα πράγματα σε καταστάσεις που παράγουν ενίσχυση, σε καταστάσεις δηλαδή όπου οι συγκεκριμένες δράσεις είναι αποτελεσματικές και όχι σε αυτές όπου δεν είναι αποτελεσματικές. Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν να επιτευχθεί γενίκευση μιας επιθυμητής συμπεριφοράς, δηλαδή η επέκταση των επιδράσεων της ενίσχυσης ή της εξάλειψης της από ένα περιβαλλοντικό πλαίσιο σε ένα άλλο, το οποίο διαφέρει από το πρώτο σε μια ή περισσότερες διαστάσεις. Σε αυτό το φαινόμενο οι δράσεις που εμφανίζονται πιο συχνά σε ένα περιβαλλοντικό πλαίσιο, λόγω ενίσχυσης σε αυτό, εμφανίζονται επίσης πιο συχνά σε ένα δεύτερο περιβαλλοντικό πλαίσιο , το οποίο μοιάζει ή έχει κοινά στοιχεία με το πρώτο.
Είναι, λοιπόν , σημαντικό οι γονείς να ενισχύουν πάντα τις επιθυμητές συμπεριφορές των παιδιών. (Πχ. «Μπράβο, παιδί μου που μίλησες τόσο ευγενικά!») και να πραγματοποιούν εξάλειψη ενίσχυσης σε συμπεριφορές μη επιθυμητές ,δηλαδή να μην ενισχύουν όπως με το να δίνουν προσοχή (Πχ « Μαμάααααα, σου είπα το θέλω τώωωρα!!» Απουσία ενίσχυσης) .Για να καταφέρει το παιδί να κάνει διάκριση και να διαμορφώσει την σωστή/επιθυμητή συμπεριφορά πρέπει να πραγματοποιείται τόσο η ενίσχυση επιθυμητών όσο και η εξάλειψη ενίσχυσης ανεπιθύμητων συμπεριφορών. Η συχνότητα εμφάνισης μιας συμπεριφοράς εξαρτάται από την ενίσχυση που δίνεται στο παιδί από το περιβάλλον του. Αν για παράδειγμα δίνεται προσοχή στο παιδί μόνο όταν συμπεριφέρεται με ανεπιθύμητο τρόπο , του παρέχεται το ερέθισμα ότι μόνο υπό τέτοιου είδους συνθήκες έντασης θα λαμβάνει την προσοχή που επιζητά. Επειδή, λοιπόν, το παιδί επιδιώκει την λήψη της προσοχής των γονιών, θα τείνει να επαναλαμβάνει μόνο τις συμπεριφορές που συνοδεύονται από την προσοχή των γονιών, ακόμα κι αν αυτές είναι ανεπιθύμητες.
Ακόμη, οι εντολές / συμβουλές που παρέχονται στα παιδιά είναι επιθυμητό να είναι θετικές και η επιλογή τους να αποκλίνει των αρνητικών. Για παράδειγμα, αν ο γονέας επιθυμεί το παιδί του να στέκεται δίπλα του και να μην απομακρύνεται οφείλει να δίνει την εξής θετική εντολή « Μείνε δίπλα μου» και ΟΧΙ: «Μην τρέχεις, μην απομακρύνεσαι, μην φεύγεις μακριά μου κτλ» . Είναι ιδιαίτερα σημαντικό, να εξηγούμε σε συνθήκες αγάπης και ηρεμίας στο παιδί γιατί είναι ωραίο να συμπεριφερόμαστε με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Οποιαδήποτε στιγμή θελήσει το παιδί να μιλήσει για κάτι που το απασχολεί, να εκφραστεί και να εκτεθεί ο γονέας στέκεται σύμμαχος και το ακούει με προσοχή . Με τον τρόπο αυτό ενισχύει τη συμπεριφορά του να έρθει το παιδί να μιλήσει για τον εαυτό του, δημιουργώντας έτσι τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να το επαναλάβει και στο μέλλον.
Επιβραβεύω οτιδήποτε αποκλίνει από το ανεπιθύμητο και αποφεύγω να αμφισβητώ. Δίνω χώρο και χρόνο στο παιδί μου να μου εξηγήσει, δείχνοντάς του εμπιστοσύνη.
Στάμου Δήμητρα
Ψυχολόγος