17 Δεκ Σύστημα Εναλλακτικής Επικοινωνίας PECS
Το PECS είναι ένα σύστημα εναλλακτικής επικοινωνίας μέσω ανταλλαγής εικόνων που εφαρμόζεται σε άτομα που δεν έχουν ομιλία ή ακόμη και σε άτομα που η επικοινωνία τους δεν είναι λειτουργική. Μέσω του συστήματος αυτού, ο μαθητής θα πρέπει να ανταλλάξει μια εικόνα με τον ενισχυτή (παιχνίδι, φαγητό) που επιθυμεί να πάρει. Για να ξεκινήσει όμως να εφαρμόζεται το σύστημα αυτό, θα πρέπει πρώτα να γίνει μια αξιολόγηση ενισχυτών, με αντικείμενα που αρέσουν στο παιδί (θετικοί ενισχυτές) και αντικείμενα που δεν του αρέσουν (αρνητικοί ενισχυτές). Η αξιολόγηση αυτή μπορεί να γίνει είτε μέσω κλινικής παρατήρησης στο χώρο της συνεδρίας, όπου ο θεραπευτής παρατηρεί τι αρέσει στον μαθητή να παίζει και τι δε του αρέσει, είτε να ζητήσει ο ίδιος από τους γονείς μια λίστα με παιχνίδια ή ακόμη και με τρόφιμα (αναλώσιμους ενισχυτές) που αρέσουν, αλλά και όσα δεν αρέσουν στο παιδί. Έτσι με αυτόν τον τρόπο, όταν βρεθούν οι κατάλληλοι ενισχυτές, μπορεί να ξεκινήσει το σύστημα αυτό.
Το PECS άρχισε να αναπτύσσεται το 1985. Βασίζεται στις αρχές ανάλυσης εφαρμοσμένης συμπεριφοράς (ABA) και στην ανάλυση της λεκτικής συμπεριφοράς του Skinner (Verbal Behavior, 1957).
Δεν υπάρχει όριο ηλικίας στην εφαρμογή του συστήματος αυτού. Δεν χρειάζεται ο μαθητής να έχει κάποιο γνωστικό υπόβαθρο (π.χ. να είναι σε θέση να ταυτίζει εικόνες, χρώματα, ενσφηνώσεις). Εφαρμόζεται ακόμη και σε παιδιά με ΔΕΠΥ (Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα). Μπορεί να εφαρμοστεί σε ποικίλα περιβάλλοντα ακόμη και σε μαθητές χωρίς ιδιαίτερες δεξιότητες με αρκετά ελλείμματα. Επιπρόσθετα, εφαρμόζεται και σε άτομα που μετά από ατύχημα παρουσίασαν απουσία ομιλίας.
Το PECS αποτελεί ένα σύστημα εναλλακτικής επικοινωνίας που στόχο έχει την προώθηση της επικοινωνίας, προάγοντας μέσω αυτής και την ομιλία. Χρησιμοποιώντας το PECS δε σημαίνει ότι αμελείται η ομιλία. Ενώ χρησιμοποιείται το PECS, παράλληλα συνεχίζεται και το υπόλοιπο λογοθεραπευτικό πρόγραμμα παρέμβασης που στόχο έχει την ανάπτυξη της ομιλίας.
Το PECS αποτελείται από διάφορα στάδια:
Το πρώτο στάδιο (1°) αποτελεί την έναρξη της επικοινωνιακής αλληλεπίδρασης. Ο μαθητής θα πρέπει να πάρει την εικόνα του αντικειμένου που επιθυμεί να πάει προς τον σύντροφο επικοινωνίας και να αφήσει στο χέρι του την εικόνα. Σύντροφος επικοινωνίας ονομάζεται το πρόσωπο που θα λάβει την εικόνα από τον μαθητή και θα πρέπει να του δώσει εντός μισού δευτερολέπτου (κανόνας του ½ δευτερολέπτου) το αντικείμενο που επιθυμεί και να τον επιβραβεύσει κοινωνικά (μπράβο σου). Αυτό είναι το στάδιο της υλικής ανταλλαγής.
Σε περίπτωση που ο μαθητής δυσκολεύεται να αντιληφθεί το γεγονός ότι για να πάρει τον ενισχυτή θα πρέπει να πλησιάσει τον ΣΕ (σύντροφο επικοινωνίας), να του δώσει την εικόνα και να την δείξει, έχοντας παράλληλα και βλεμματική επαφή στην εικόνα (κοιτάζοντας δηλαδή την εικόνα την ώρα που την δείχνει), τότε παρεμβαίνει ο ΣΚ (σωματικός καθοδηγητής). Ο σωματικός καθοδηγητής είναι ένα δεύτερο πρόσωπο μέσα στη συνεδρία που ο ρόλος του είναι να καθοδηγήσει σωματικά τον μαθητή να πάρει την εικόνα και να τον κατευθύνει προς τον ΣΕ. Είναι ο λεγόμενος βουβός ομιλητής, καθώς δεν μιλάει μέσα στην συνεδρία, απλά κατευθύνει σωματικά τον μαθητή, όπου παραστεί ανάγκη.
Το δεύτερο στάδιο (2°) του PECS ονομάζεται στάδιο απόστασης και επιμονής. Σε αυτό το στάδιο, ο μαθητής χρησιμοποιεί ένα βιβλίο επικοινωνίας, από το οποίο θα πρέπει να πάρει την εικόνα (είτε μόνος, είτε με τη βοήθεια του ΣΚ), να κατευθυνθεί μέχρι τον ΣΕ, να του τραβήξει την προσοχή και να αφήσει την εικόνα στο χέρι του εκπαιδευτή. Είναι το στάδιο που εφαρμόζεται πια στον χώρο. Ένας από τους στόχους αυτού του σταδίου είναι να αυξηθεί ολοένα η απόσταση μεταξύ του εκπαιδευτή και του μαθητή.
Επόμενο στάδιο είναι το τρίτο στάδιο (3°), όπου ο μαθητής εκφράζει τις επιθυμίες του πηγαίνοντας προς το βιβλίο επικοινωνίας του, επιλέγοντας την κατάλληλη εικόνα μέσα από μία σειρά εικόνων και στη συνέχεια κατευθύνεται προς τον σύντροφο επικοινωνίας, δίνοντας του την εικόνα στο χέρι. Ο ΣΕ θα λάβει την εικόνα, θα την κατονομάσει, αφού ο μαθητής δείχνει και κοιτάει παράλληλα την εικόνα και θα τον επιβραβεύσει κοινωνικά (π.χ. μπράβο σου, πολύ καλός). Στο στάδιο αυτό χρησιμοποιούνται επιθυμητοί ενισχυτές (παιχνίδια, αντικείμενα που αρέσουν στο παιδί), αλλά και ανεπιθύμητοι (όσα δεν του αρέσουν). Αξίζει να σημειωθεί ότι πάντα θα πρέπει να γίνεται μια αξιολόγηση ενισχυτών από τον θεραπευτή, προκειμένου να αλλάζουν συνεχώς και να δελεάζουν έτσι περισσότερο το παιδί, γιατί πολύ απλά αν χρησιμοποιούνται οι ίδιοι και οι ίδιοι κουράζεται και το ίδιο το παιδί και δε θα είναι τόσο δεκτικό ως προς την θεραπεία. Το παιδί θα πρέπει να είναι σε θέση να διακρίνει τους ενισχυτές που επιθυμεί, από εκείνους που δεν επιθυμεί και να επιλέγει τη σωστή εικόνα για να δώσει στον σύντροφο επικοινωνίας. Το στάδιο αυτό διακρίνεται σε δύο υποκατηγορίες: στην διάκριση μεταξύ επιθυμητών και ανεπιθύμητων ενισχυτών και στην διάκριση μεταξύ δύο επιθυμητών ενισχυτών.
Στο τέταρτο στάδιο (4°), ο μαθητής ζητά αντικείμενα εντός ή εκτός του οπτικού του πεδίου, χρησιμοποιώντας φράσεις με πολλές εικόνες. Πηγαίνει στο βιβλίο επικοινωνίας, επιλέγει το ρήμα «θέλω» που ονομάζεται εκκινητής πρότασης, το βάζει σε μια βάση πρότασης, επιλέγει την εικόνα ενός επιθυμητού αντικειμένου μέσα από ένα δείγμα εικόνων και την τοποθετεί στην βάση της πρότασης, βγάζει την βάση από το βιβλίο, πλησιάζει τον εκπαιδευτή και του δίνει τη βάση της πρότασης. Ο μαθητής θα πρέπει να δείξει τις εικόνες που επέλεξε με τη σειρά (π.χ. θέλω μπάλα), ο ΣΕ κατονομάζει (λέει) την πρόταση που του δείχνει ο μαθητής, τον επιβραβεύει (μπράβο σου) και του δίνει το αντικείμενο που ζήτησε. Προς το τέλος του σταδίου αυτού, ο μαθητής έχει είκοσι ή περισσότερες εικόνες στο βιβλίο επικοινωνίας του και μπορεί έτσι να επικοινωνεί με διάφορους συντρόφους επικοινωνίας. Στο συγκεκριμένο στάδιο, ο μαθητής χρησιμοποιεί και προσδιορισμούς, εικόνες δηλαδή που προσδιορίζουν τους ενισχυτές που χρησιμοποιεί (π.χ. θέλω την κόκκινη πλαστελίνη).
Στο πέμπτο στάδιο (5°), ο μαθητής θα πρέπει να ανταποκρίνεται σε ερωτήσεις που του θέτει ο ΣΕ, όπως «τι θέλεις;». Στόχος του σταδίου αυτού είναι ο μαθητής να ζητάει αυθόρμητα μια ποικιλία από επιθυμητά αντικείμενα και να απαντάει στην ερώτηση «τι θέλεις;». Θα πρέπει ο ίδιος πλέον να βάζει στην βάση της πρότασης τον εκκινητή «θέλω» και να τοποθετεί και τα αντικείμενα που επιθυμεί στην βάση αυτήν, να βγάζει την βάση, να την δίνει στον ΣΕ, να του δείχνει τις εικόνες, ο ΣΕ κατονομάζει τις εικόνες και τον επιβραβεύει κοινωνικά, όπως ακριβώς δηλαδή γίνεται και στα προηγούμενα στάδια.
Τέλος, τελευταίο στάδιο είναι το έκτο στάδιο (6°), αυτό του σχολιασμού. Ο μαθητής πλέον απαντάει σε ερωτήσεις «τι θέλεις;», «τι ακούς;», «τι βλέπεις;» και «τι είναι αυτό;» και αυθόρμητα ζητάει και σχολιάζει αντικείμενα και δραστηριότητες.
Συμπερασματικά αξίζει να σημειωθεί ότι δε μπορούν όλοι οι μαθητές να φτάσουν μέχρι τα στάδια 4, 5 και 6,είτε γιατί παρουσίασαν ομιλία κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του PECS, είτε γιατί το νοητικό τους δυναμικό δε τους το επέτρεψε.
Μία από τις πρώτες παρατηρήσεις που έγιναν στο σύνολο των χρηστών του PECS, ήταν ότι:
- To 60% των παιδιών της ηλικίας των 5 ετών ή και νεότερα ανέπτυξαν λόγο στον πρώτο χρόνο εφαρμογής του συστήματος
- Όμως μόνο το 10% των παιδιών προσχολικής ηλικίας ανέπτυξαν αυτόνομο λόγο στο ίδιο χρονικό διάστημα
- Υπήρξαν παιδιά που για ένα χρονικό διάστημα μιλούσαν μόνο όταν χρησιμοποιούσαν το PECS
- Άλλα παιδιά χρησιμοποιούσαν το σύστημα αυτό για να βελτιώσουν τον λόγο τους, αυξάνοντας τον αριθμό των λέξεων που πρόφεραν, όσο και αυξάνοντας τον αριθμό πολυπλοκότητας στην επικοινωνία.
Για όλους αυτούς τους λόγους προτείνεται η διατήρηση της χρήσης του συστήματος ως μέσου λειτουργικής επικοινωνίας, μέχρι να μπορέσει το παιδί να μιλήσει με το βαθμό πολυπλοκότητας που είχε πετύχει με τη βοήθεια της χρήσης του.
Καίριο σημείο της κριτικής που επιδέχεται το PECS αφορά την έκφραση πολλών ανησυχιών για την επίδραση της εφαρμογής του PECS και των άλλων συστημάτων που προσανατολίζονται στην όραση για ανάπτυξη του λόγου. Με άλλα λόγια κάποιοι υποστηρίζουν ότι το PECS δε μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη του λόγου, αλλά αντίθετα, εφόσον η επικοινωνία πραγματοποιείται μη λεκτικά, δεν προσφέρει τις απαιτούμενες ευκαιρίες και ο μαθητής επαναπαύεται σε αυτή τη μέθοδο. Παρόλα αυτά, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τέτοια προγράμματα αναστέλλουν την ανάπτυξη του λόγου. Αντιθέτως, υπάρχει πλήθος ενδείξεων, σύμφωνα με τις οποίες αυτά τα προγράμματα αυξάνουν την πιθανότητα ανάπτυξης και βελτίωσης του. Επιπλέον, το PECS διαφέρει από τη διδασκαλία του δειξίματος των αντικειμένων χάρη στον συνδυασμό της κοινωνικής προσέγγισης και της εκκίνησης της αλληλεπίδρασης από το ίδιο το παιδί. Μάλιστα πολλά παιδιά που δυσκολεύονται στο δείξιμο των απεικονιζόμενων συμβόλων μπορούν να χρησιμοποιήσουν ένα σύστημα με αυτοκόλλητα, τα οποία αφαιρούνται ή τοποθετούνται άμεσα σε ένα πίνακα επικοινωνίας.
Τέλος, από την προοπτική των ειδικών, για τα παιδιά τα οποία βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού είναι απαραίτητο να κατακτήσουν τόσο τις αρχές επικοινωνίας (όπως η προσέγγιση του επικοινωνιακού συντρόφου), όσο και την ικανότητα μίμησης (λέξεων και πράξεων).
Συμπερασματικά, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να δοθεί έμφαση στον τρόπο διδασκαλίας των εικόνων και των συμβόλων και όχι τόσο στον αριθμό τους. Στην πορεία αυτές οι διακριτές ομάδες δεξιοτήτων συγχωνεύονται και το παιδί δεν έχει πλέον την ανάγκη ενός συστήματος που βασίζεται στην όραση για να επικοινωνήσει αποτελεσματικά.
Πηγές:
1η: Bondy A. S. & Frost L.A., (2002). PECS Σύστημα Επικοινωνίας Μέσω Ανταλλαγής Εικόνων (Εγχειρίδιο, δεύτερη έκδοση). Pyramid Educational Products
2η: Glennen S. & DeCoste D., (1997), Handbook of Augmentative and Alternative Communication. London: Singular Publishing Group INC
ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ
ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΥΤΗΣ